મુલાયમ સિંહ યાદવના જમાનામાં સમાજવાદી પાર્ટીના રાજકીય એજન્ડામાં ઠાકુર નેતાઓ મહત્વપૂર્ણ હતા. મુલાયમ સિંહના જમણા હાથ રેવતી રમણ સિંહ, મોહન સિંહ અને ઠાકુર અમર સિંહ જેવા ક્ષત્રિય નેતાઓ હતા. યાદવ અને મુસ્લિમો પછી સપાની કોર વોટબેંક ઠાકુર બની ગઈ હતી, પરંતુ ઉત્તર પ્રદેશના રાજકીય સમીકરણ બદલાયા પછી અને સપાની કમાન અખિલેશ યાદવના હાથમાં આવી જતાં ઠાકુર નેતાઓ અને મતદારો બંને દૂર થઈ ગયા. અખિલેશે ઠાકુરોને બદલે ઓબીસી અને દલિત નેતાઓને રાજકીય મહત્વ આપવાનું શરૂ કર્યું, પરંતુ તેઓ હજુ સુધી રાજકીય રમત જીતી શક્યા નથી.
2024ની લોકસભા ચૂંટણી માટે રાજકીય તાણ વણવાનું શરૂ થઈ ગયું છે. ભાજપ મજબૂત વોટ બેંક સાથે રાજ્યમાં ક્લીન સ્વીપ કરવાનો લક્ષ્યાંક ધરાવે છે અને તેણે મિશન-80નું લક્ષ્ય નક્કી કર્યું છે. તે જ સમયે, સપા પીડીએ એટલે કે પછાત-દલિત-લઘુમતી ફોર્મ્યુલા પર કામ કરી રહી છે અને આ સમીકરણ દ્વારા 2024ની ચૂંટણી લડવાની યોજના બનાવી છે. યુપીમાં ભાજપ જે મજબૂત વોટબેંક સાથે ઊભું છે તેનો મુકાબલો માત્ર પીડીએથી થઈ શકે તેમ નથી. સપાને અમર સિંહ અને રેવતી રામન જેવા ઠાકુર નેતાઓની પણ જરૂર છે. આવી સ્થિતિમાં સવાલ એ છે કે શું અખિલેશ પીડીએથી આગળ વધીને રાજા ભૈયા જેવા મજબૂત ઠાકુર નેતા સાથે ફરી હાથ મિલાવશે?
સપાના પ્રદેશ અધ્યક્ષ રાજા ભૈયાને મળ્યા
લોકસભાની ચૂંટણીની રાજકીય ગરમી અને રાજ્યસભાની ચૂંટણીના ગરમાવો વચ્ચે સપાના પ્રદેશ પ્રમુખ નરેશ ઉત્તમ પટેલે મંગળવારે સાંજે રઘુરાજ પ્રતાપ સિંહ ઉર્ફે રાજા ભૈયા સાથે મુલાકાત કર્યા બાદ નવા ગઠબંધનનો ગણગણાટ તેજ બન્યો છે. તેનું કારણ એ હતું કે નરેશ ઉત્તમે પણ રાજા ભૈયાને અખિલેશ યાદવ સાથે ફોન પર વાત કરાવી હતી. વિધાનસભા ચૂંટણીમાં અખિલેશ સાથેના કડવા સંબંધો બાદ હવે રાજા ભૈયાનો સૂર સપા પ્રત્યે નરમ દેખાયો. રાજા ભૈયાએ કહ્યું, મારા 28 વર્ષના રાજકીય જીવનમાંથી મેં 20 વર્ષ સપાને આપ્યા છે. મારા માટે સપા પ્રથમ આવે છે અને મારા માટે તે રાજકીય પક્ષ નથી.
શું અખિલેશ રાજા ભૈયા સાથે હાથ મિલાવશે?
રાજા ભૈયાના નિવેદનને રાજકીય રીતે મહત્વપૂર્ણ માનવામાં આવી રહ્યું છે, પરંતુ શું તેઓ ફરીથી સપા સાથે હાથ મિલાવશે, કારણ કે રાજ્યસભાની ચૂંટણીમાં જેટલી સપાને રઘુરાજ પ્રતાપ સિંહની જરૂર છે એટલી જ તેમને સપાની પણ જરૂર છે. ઉત્તર પ્રદેશમાં યોગી આદિત્યનાથના સત્તામાં આવ્યા બાદ મોટાભાગના ઠાકુર નેતાઓ ભાજપની સાથે ઉભા છે. સપાના મોટાભાગના નેતાઓએ પણ પાર્ટી છોડી દીધી છે અને જેઓ ત્યાં છે, તેમની રાજકીય સ્થિતિ હવે રાજ્ય સ્તરે ઠાકુરોને સપા સાથે જોડવાનું કામ કરવા માટે પૂરતી નથી. આવી સ્થિતિમાં ભાજપ સાથે ચૂંટણી લડવા માટે સપાને ફરીથી અમર સિંહ જેવા અનુભવી રાજકીય નેતાની જરૂર છે.
યુપીના રાજકારણમાં જમીનદારો અને રજવાડાઓનું વર્ચસ્વ છે.
તમને જણાવી દઈએ કે ઉત્તર પ્રદેશની રાજનીતિમાં આઝાદી બાદથી જ જમીનદારો અને રજવાડાઓનું વર્ચસ્વ રહ્યું છે. યુપીના પહેલા ઠાકુર મુખ્યમંત્રી વીપી સિંહ, અલ્હાબાદના માંડાના રાજવી પરિવારમાંથી હતા અને બાદમાં તેઓ પીએમ પણ બન્યા હતા. કુંડાના ધારાસભ્ય રાજા ભૈયા ભદ્રીના રાજવી પરિવારમાંથી આવે છે અને દેશના આઠમા વડાપ્રધાન ચંદ્રશેખર પણ બલિયાના શક્તિશાળી જમીનદાર પરિવારમાંથી હતા. કાલાકંકરના રાજા દિનેશ વિદેશ કોંગ્રેસના દિગ્ગજ નેતા અને મંત્રી હતા. ઠાકુર સમુદાયમાંથી આવતા રાજનાથ સિંહ દેશના સંરક્ષણ મંત્રી છે અને સીએમ યોગી આદિત્યનાથ ઉત્તર પ્રદેશના મુખ્યમંત્રી છે.
આઝાદી પછી ઠાકુર સમુદાયના લોકોને કોંગ્રેસના પરંપરાગત મતદારો માનવામાં આવતા હતા. તેની પાછળનું કારણ એ હતું કે રાજાઓ અને રજવાડાઓ મોટાભાગે ઠાકુર હતા અને કોંગ્રેસ તેમનો રાજકીય આધાર બની ગઈ હતી, પરંતુ બ્રાહ્મણ સમુદાયના વર્ચસ્વને કારણે, ઠાકુરો સત્તાની લાલસામાં વેરવિખેર થવા લાગ્યા. વીપી સિંહથી લઈને વીર બહાદુર સિંહ સુધી યુપીના સીએમ બન્યા, પરંતુ નેવુંના દાયકામાં મંડલ રાજકારણના આગમન પછી દેશની સાથે યુપીની રાજનીતિ પણ બદલાઈ ગઈ.
મુલાયમ સિંહ યાદવ ઠાકુરોની શક્તિને સમજતા હતા
મુલાયમ સિંહ યાદવ પૂર્વ પીએમ ચંદ્રશેખરના નજીકના માનવામાં આવતા હતા અને રાજકારણમાં તેમની સાથે હતા ત્યારે તેઓ ઠાકુરોની શક્તિને સમજતા હતા. તેથી જ જ્યારે મુલાયમ સિંહ યાદવે જનતા દળથી અલગ થઈને સમાજવાદી પાર્ટીની રચના કરી ત્યારે તેમણે મોહન સિંહ, રેવતી રમણ સિંહ જેવા દિગ્ગજ ઠાકુર નેતાઓને પોતાની સાથે રાખ્યા હતા. આ સિવાય તેમણે વિવિધ ક્ષેત્રના ઠાકુર નેતાઓને પણ સામેલ કર્યા અને તેમને સંગઠનમાં મહત્વ આપ્યું. મુલાયમ સિંહે સમાજવાદી રાજનીતિ કરી, પરંતુ બીએસપીની જેમ બ્રાહ્મણવાદ અને સામંતશાહી વિરોધી રાજકારણ નથી કર્યું. આ કારણે ઠાકુરોનો એક મોટો વર્ગ મુલાયમ સિંહ યાદવને પસંદ કરતો રહ્યો અને ઠાકુર અમર સિંહના એકસાથે આવ્યા પછી સપાની ઠાકુર રાજનીતિ ઝડપથી વિસ્તરી.
અમરસિંહ ઠાકુર સપાના ચહેરા તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા
ઉત્તર પ્રદેશમાં, જ્યારે મુલાયમ સિંહ યાદવ મુખ્યમંત્રી હતા, ત્યારે અમર સિંહ સપાના ઠાકુર ચહેરા તરીકે ઉભરી આવ્યા હતા અને સપા સરકારમાં ઠાકુરોનું વર્ચસ્વ હતું. 2004થી 2007 સુધી અમર સિંહ સપામાં સત્તા પર હતા. 2002 માં, જ્યારે માયાવતીએ રાજા ભૈયા પર કટાક્ષ કર્યો અને તેમને જેલમાં ધકેલી દીધા, ત્યારે મુલાયમ સિંહ યાદવે તેમની લડાઈ સંસદથી શેરીઓ સુધી લઈ લીધી. મુલાયમ સિંહ, અમર સિંહ સહિત સપાના તમામ ઠાકુર નેતાઓ જેલમાં ગયા અને રાજા ભૈયાને મળ્યા. રાજ્યમાં સપાની સરકાર બન્યા પછી, રાજા ભૈયા સામે લાદવામાં આવેલા કેસો પાછા ખેંચી લેવામાં આવ્યા અને મુલાયમ સિંહ સરકારમાં મંત્રી બન્યા અને ઠાકુર નેતા તરીકે ઓળખાયા.
2012માં 38 ઠાકુર ધારાસભ્યો સપાની ટિકિટ પર જીત્યા હતા.
જ્યારે પણ સપા યુપીમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી જીતે છે, ત્યારે ઠાકુરો વિધાનસભામાં સૌથી મોટા જૂથ તરીકે ઉભરી આવે છે. અખિલેશ યાદવની કેબિનેટમાં પણ ઠાકુર જાતિનું પ્રતિનિધિત્વ ઓછું નથી. 2012માં 48 ઠાકુર ધારાસભ્યો જીત્યા હતા, જેમાંથી 38 સપાની ટિકિટ પર જીત્યા હતા. આ જ કારણ હતું કે અખિલેશ સરકારમાં 11 ઠાકુર મંત્રી બન્યા. આમાંથી અડધાથી વધુ નેતાઓ સપા છોડીને બીજેપી અને અન્ય પાર્ટીઓમાં જોડાયા છે. અખિલેશ સરકારમાં મંત્રી રહી ચૂકેલા વિનોદ કુમાર સિંહ ઉર્ફે પંડિત સિંહનું કોરોનાને કારણે મોત થયું છે. સપા સરકારમાં મંત્રી રહી ચૂકેલા રઘુરાજ પ્રતાપ સિંહે હવે પોતાની પાર્ટી બનાવી છે. રાજકિશોર સિંહ સપા છોડી બસપામાં જોડાયા. રાજા મહેન્દ્ર અરિદમન સિંહ પણ પાર્ટી છોડીને ભાજપમાં જોડાયા છે. 2022માં સમાજવાદી પાર્ટીમાંથી ટિકિટ ન મળતા મદન ચૌહાણ બસપામાં જોડાયા છે. રાજા આનંદ સિંહના પુત્ર ભાજપના સાંસદ છે. આ રીતે ભાજપ સપાના અન્ય ઠાકુર નેતાઓનો રાજકીય આધાર બની ગયો.
ઠાકુરોને બદલે અખિલેશે દલિતો અને પછાત વર્ગો પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું.
અખિલેશ યાદવે ઠાકુરોને બદલે દલિત-પછાત સમુદાય પર ધ્યાન કેન્દ્રિત કર્યું. આનું પરિણામ એ આવ્યું કે અખિલેશ યાદવના પ્લેટફોર્મ અને સપામાંથી ઠાકુર ચહેરા સંપૂર્ણપણે ગાયબ થઈ ગયા. અરવિંદ સિંહ ગોપે, યોગેશ પ્રતાપ સિંહ, રાકેશ પ્રતાપ સિંહ, ઓમ પ્રકાશ સિંહ અને ઉદયવીર સિંહ જેવા અખિલેશની નજીકના નેતાઓ બાકી છે, પરંતુ તેમાંથી કોઈનો રાજ્ય સ્તરે રાજકીય પ્રભાવ નથી. 2024ની ચૂંટણી અને રાજ્યના રાજકીય સમીકરણને ધ્યાનમાં રાખીને, SP PDAની ફોર્મ્યુલાને અનુસરી રહી છે, પરંતુ તે પોતાની તાકાત પર ભાજપને પડકાર આપી શકે તેમ નથી. આનું કારણ એ છે કે બિન-યાદવ ઓબીસી અને દલિત સમુદાયનો એક મોટો વર્ગ ભાજપ સાથે છે, જે હાલ તૂટે તેવું લાગતું નથી.
રાજ્યસભાની ચૂંટણીઓ, વિધાન પરિષદ અને જિલ્લા પંચાયતના પ્રમુખની ચૂંટણી સીધી જનતાના બદલે પ્રતિનિધિઓ દ્વારા કરવામાં આવે છે. આવી સ્થિતિમાં ઠાકુર અને શક્તિશાળી નેતાઓની ભૂમિકા મહત્વની બની જાય છે. એમએલસીની ચૂંટણીમાં ઠાકુર નેતાઓની ગેરહાજરીની અસર સપાને સહન કરવી પડે છે અને રાજ્યસભાની ચૂંટણીમાં સપાને રાજા ભૈયાની જરૂર છે. એવું માનવામાં આવે છે કે એસપી તેમને ફરીથી પોતાની સાથે જોડવા માંગે છે, જેના માટે નરેશ ઉત્તમ મંગળવારે રાજા ભૈયાના ઘરે પહોંચ્યા હતા. આ દરમિયાન રાજ્યસભાની ચૂંટણીમાં સમર્થન મેળવવાની સાથે 2024ની લોકસભા ચૂંટણીમાં ગઠબંધન કરવાની પણ ચર્ચા છે. સપા રાજા ભૈયા દ્વારા ઠાકુરના મત મેળવવાનો પ્રયાસ કરી શકે છે.
સપા પાસે કોઈ મજબૂત ઠાકુર ચહેરો નથી
ભાજપ પાસે યોગી આદિત્યનાથ અને રાજનાથ સિંહના રૂપમાં ઠાકુર નેતાઓ છે, જેમની સામે સપાનો કોઈ મજબૂત ઠાકુર ચહેરો બાકી નથી. ઈતિહાસ એ વાતનો સાક્ષી છે કે આઝાદી પછી યુપીમાં સત્તા પર કોઈ પણ હોય, ઠાકુર હંમેશા પ્રભાવશાળી રહ્યા છે. યુપીની રાજનીતિમાં ઠાકુર ભલે માત્ર છ ટકા હોય, પરંતુ તેઓ રાજકીય રીતે ખૂબ જ શક્તિશાળી છે. આ જ કારણ છે કે ઠાકુરો હંમેશા તેમની વસ્તીની તુલનામાં બમણી વખત ધારાસભ્ય અને સાંસદ તરીકે ચૂંટાયા છે.
ઉત્તર પ્રદેશમાં લગભગ 6 ટકા રાજપૂત સમુદાય
ઉત્તર પ્રદેશમાં લગભગ 6 ટકા રાજપૂત સમુદાય છે. વર્તમાન રાજકારણમાં, રાજ્યમાં રાજપૂત સમુદાય મુખ્ય પ્રધાન યોગી આદિત્યનાથ અને કેન્દ્રીય ગૃહ પ્રધાન રાજનાથ સિંહના નેતૃત્વમાં ભાજપની સાથે મજબૂત રીતે ઊભો છે. 2017ની યુપી વિધાનસભા ચૂંટણીમાં 63 રાજપૂત ધારાસભ્યો જીતવામાં સફળ રહ્યા હતા, જ્યારે 2022માં 49 ઠાકુર ધારાસભ્ય બન્યા હતા. રાજ્યમાં ઠાકુર મતોની રાજનીતિને ધ્યાનમાં રાખીને શું અખિલેશ યાદવ અમરસિંહની રાજકીય ઉણપની ભરપાઈ કરવા માટે રઘુરાજ પ્રતાપ સિંહ ઉર્ફે રાજા ભૈયાને પોતાની સાથે લેશે?